Ik denk, dat ik niet bang ben om dood te gaan, maar ben wel jaloers op jonge mensen, die een grote kans hebben om een gedeelte mee te maken van wat de toekomst te bieden heeft. De wereld gaat de komende 50 jaar meer veranderen dan de afgelopen 500 jaar. En de op handen zijnde veranderingen vinden niet geleidelijk plaats. De veranderingen hebben een revolutionair karakter. De wereld kantelt. Signalen, die de kanteling noodzakelijk maken zijn reeds zichtbaar. Grondstoffen raken uitgeput, het milieu is zo belast, dat de mensheid zichzelf en de aarde vernietigt, crisissen in de economie en de financiële wereld volgen elkaar op, de individualisering in de samenleving heeft zijn hoogtepunt bereikt en ga zo nog even door. Oplossingsgericht denken in de vorm van schrappen en toevoegen, beheersen, reorganiseren, straffen en belonen leidt niet tot een betere houdbaarheid van de bestaande systemen. Er is een behoefte aan nieuw denken. De robottisering leidt tot een nieuwe inhoud van het begrip arbeid, de consumptie-economie maakt plaats voor een deel- en zorgeconomie, de financiële wereld zal zijn macht verliezen en nog slechts een faciliterende rol spelen. Ik geniet er nu al van, dat mijn kleinkinderen zullen zeggen, dat hun opa in een feodale tijd leefde, waarin hij onderwijs organiseerde, dat niet op de toekomst gericht was, maar op het verleden en dat hij als taxichauffeur een bus bestuurde, die niet eens zelf de weg kan vinden. Ondanks dat ik van deze toekomst geen deel zal uitmaken, heb ik nog wel de uitdaging aan deze toekomst een bijdrage te leveren.

2012. Ik meen, dat het de VPRO was, die een documentaire uitzond over Ricardo Semler, die in Brazilië een bedrijf had, dat succesvol was met zijn Semco-stijl. De stijl kenmerkte zich door zelfsturende en zelforganiserende teams, gebrek aan hiërarchie en mensen met instrinsieke motivatie. Later kwamen er bedrijven in Nederland in beeld, die enthousiast het gedachtengoed van Semler predikten. Ik was meteen geboeid, omdat ik mijn eigen gedachtengoed kon koppelen aan Semler. Weer had ik bevestiging gekregen. Het scheen een hype, want de aandacht weer snel. 

Jan Rothm verdweenans, hoogleraar aan de Erasmusuniversiteit houdt zich bezig met veranderen. Hij gebruikt de metafoor van de pinguïns. Ze lopen allemaal dezelfde kant op. Ze volgen de leider. Opeens is er een pinguïn, die afwijkt van het pad. De rest van de pinguïns verklaren hem voor gek en blijven de leider volgen. Er is een tweede en derde pinguïn nodig, die de afwijkende pinguïn volgen. Als dat gebeurt is er pas sprake van verandering.

In het geval van het Semco-verhaal is er weerstand en volgt men liever de gebaande weg. Hierbij geholpen door amerikaanse en britse managementgoeroes, die ons sinds de 90'er jaren overspoeld hebben met managementliteratuur en doen geloven dat zij het recept hebben voor succes en geluk.

Wie schetst mijn verbazing, duiken er in 2014 plotseling pinguïns op, die van het pad lopen en heb ik de indruk dat er volgelingen zijn. En dat gebeurt dan uitgerekend in de zorg, een sector midden in het nieuws, omdat die onbetaalbaar wordt en kapotbezuinigd. Schaven, reorganiseren helpt niet meer. Er is een systeemverandering nodig. Jos de Blok is directeur van een thuiszorgorganisatie. Zijn organisatie bestaat uit kleine teams, die allemaal zelfstandig werken. Er zijn geen managers, geen bestuur, geen pr-afdeling. Het personeel wordt niet opgezadeld met allerlei protocollen en regels. Vakmanschap en persoonlijke relatie met de client staan centraal. Resultaat: clienten zijn tevreden, gemiddeld minder lang in de zorg, wat leidt tot maatschapplijk gezien minder kosten. 

Tegelijkertijd ontvang ik van het verzorgingshuis, waar mijn ouders verblijven een brief. Men gaat volgens de pijlers clientgerichter, kleinschaliger en zelforganiserender werken. De zorgteams laat men doorgroeien naar zelfsturende teams en er worden managementlagen weggesneden. Mijn hart jubelt bij dit alles en ik wens hen heel veel succes op de ingeslagen weg. Ik zal hen blijven volgen, omdat ik weet dat er veel weerstand zal zijn, maar ik hoop dat men het volhoudt. Daarmee hoop ik ook dat de systeemverandering geen stille dood zal sterven, zoals er stilte ontstond na de hype van Semco.

In de jaren '80 hoorde ik voor het eerst in het onderwijs over kwaliteit en het toetsen ervan. Ik had toen nog de indruk, dat de scholen hun eigen kwaliteitsdoelen zouden kunnen formuleren, die dan getoetst zouden worden. Ouders zouden kijken of de scholen de doelen nastreefden en haalden voor hun kinderen, die zij wilden en zo bepalen of zij hun kinderen aan de school zouden toevertrouwen. Hierdoor zou dan, naar mijn mening, vanzelf verbetering van kwaliteit optreden, want geen kwaliteit, geen kinderen. Het ging een andere kant op. De overheid maakte standaarden en indicatoren en liet de inspectie controleren. Gebrek aan vertrouwen in de samenleving. Het werd geen bottom-up, maar top-down met strenge regelgeving. Zo werd een systeem gecreëerd van wantrouwen en controle.

Onlangs debatteerde de Kamer over de kwaliteit van de gezondheidszorg. Dit naar aanleiding van een aantal misstanden in verzorgingshuizen. Het debat moest een aantal standaarden en indicatoren opleveren, waarmee de kwaliteit kon worden vastgesteld. Na een lange avond debatteren was de conclusie, dat er maar één standaard was n.l. hoe tevreden is de cliënt.

De school van mijn vrouw krijgt inspectiebezoek. De kwaliteit wordt onderzocht. Op tafel komen allerlei kwaliteitsinstrumenten. Ik heb geadviseerd de ouder-, kind- en leerkrachtentevredenheidspeiling bovenop te leggen.

Aristoteles en Plato werkten nooit. In de cultuur waarin zij leefden, was werken een ondeugd en het werk dat gedaan moest worden, werd gedaan door slaven. Zo hadden Aristoteles en Plato tijd om na te denken over de belangrijke levensvragen. Honderden jaren later verklaarde Descartes, dat hij pas rond het middaguur uit zijn bed kwam. Hij vond de ochtend de produktiefste tijd en kon hij na lang nadenken tot de uitspraak komen: ' ik denk, dus ik besta'.

Pas in de laatste eeuw werd werk tot een deugd verheven, een middel om welvaart en rijkdom te vergaren. Snel gleed de samenleving in een streven naar economische groei en welvaart tot stand gebracht door consumentisme. Vooral in de laatste decennia vond deze filosofie aftrek. Werk is één van de middelen om die doelen te bereiken en daarmee werd het een deugd. Er werd gemakshalve vergeten, dat een belangrijke waarde als vrijheid, zoals Erich Fromm dat formuleerde, verloren ging.

Nu verandert de wereld in snel tempo. De economische groei blijft achter en zal waarschijnlijk niet meer worden, zoals we dat gewend waren voor de eeuwwisseling. Werk verliest zijn vertrouwde functie door de automatisering, globalisering, digitalisering en robottisering. De werkloosheid zal wel dalen, maar op een ongekend hoog niveau blijven steken. Er gaan nieuwe vragen gesteld worden: wat doen we met vrije tijd, waaraan ontlenen we onze identiteit en status? Vragen die niet beantwoord gaan worden door hen, die slaaf zijn van de oude economie. Zij hebben niet geleerd de vrijheid en creativiteit te hebben om antwoorden te vinden. De toekomst is aan de jeugd, die nog niet geinfecteerd is door het virus van de oude economie, aan de mensen, die op tijd afstand genomen hebben en die niet afhankelijk zijn van status. Zij hebben de mogelijkheid gebruik te maken van hun overgebleven creativiteit en opnieuw betekenis te geven aan het leven en daarmee een gelukkig leven te leiden.

Als reactie op het boek 'Het Kapitaal' van Piketty geven economen en politici aan dat de onderbouwde stellingen van Piketty niet opgaan voor de Nederlandse situatie. In ons land behoren de inkomstenverschillen tot de kleinste van de wereld en Nederland behoort tot de welvarendste landen ter wereld. Bovendien behoren de Nederlanders tot de gelukkigste mensen van de wereld. 't Is maar net hoe je meet en wat je wilt lezen uit de metingen. Opvallend is dat met geen woord gesproken wordt over de toenemende armoede in ons land. Statistieken laten zien dat inmiddels één op de tien huishoudens leeft beneden de armoedegrens. Er is de laatste jaren een ware run op de voedselbanken gaande. Onderwijs en werkgelegenheid kan tot verbetering van welvaart en welzijn van de allerarmsten leiden, maar niet vandaag of morgen. Ik geloof stellig, dat een volgende generatie daarvan kan profiteren. Spreken over armoede zonder korte termijnoplossingen is bij politici niet polpulair, want het levert geen stemmen op. Populairder ben je als de armen indirect schuldig verklaart aan hun eigen lot. Zo bedrijft sociaal-democratisch staatssecretaris Klijnsma het zogenaamde moestuinsocialisme. Het woord werd bijna woord van het jaar en betekent dat je als arme een moestuintje kunt beginnen om in eigen onderhoud te voorzien. De participatiemaatschappij mag van mij blijven, maar de verzorgingsmaatschappij afbreken, waarbij zelfs het fundament wordt gesloopt, gaat me te ver. In Zwitserland wordt een referendum gehouden over een basisinkomen. Misschien is Nederland ook rijp voor iets dergelijks. Berekeningen hebben uitgewezen, dat het financieel haalbaar is. Zij, die geloven in een vrije markt hebben direct de bezwaren paraat, maar er zijn ook voordelen, al zijn die niet bewezen, omdat er geen ervaring mee is opgedaan. In ieder geval doet een basisinkomen recht aan het sociaal-democratische beginsel van solidariteit, mevrouw Klijnsma. 

Wethouder Eerdmans en zijn Leefbaar Rotterdam hebben het op zich genomen om de Rotterdammers (her) op te voeden. Lege blikjes, kauwgom, sigarettenpeuken horen in de prullenbakken, die er veelal niet zijn en niet op straat. Wie gesnapt wordt dat niet te doen, riskeert een boete van maximaal €420. Dit zal de niet-vermogende wel weerhouden van dit a-sociaal gedrag. De vermogende heeft er geen boodschap aan, want zij vertonen immers geen a-sociaal gedrag. De top van ABN-AMRO geeft zichzelf al een aantal jaren geen bonussen meer, maar een loonsverhoging en dat is volgens de regels. Zetten al jarenlang werknemers op straat en de werknemers die mogen blijven, op de nullijn. Als taxichauffeur ben ik dagelijks op de weg. Regelmatig ben ik in een goed sociaal gesprek met mijn passagiers en vergeet dan weleens het gaspedaal los te laten bij een snelheidsbeperking. Niet met opzet maar per ongeluk overschrijd ik met enkele kilometers de maximum snelheid. Wel met opzet ligt er dan enkele weken later een boete via het Justitieel Incassobureau in de brievenbus. De boete wordt ingehouden van mijn karige loon. Daar zal ik van leren, maar leren ook de Porsche- en BMW-rijders ervan, die mij voorbijrazen, met het excuus dat zij op tijd op een afspraak moeten zijn en de baas toch wel betaalt. Onze samenleving wordt niet socialer door een systeem van vooral straffen en soms belonen, maar door kinderen te leren wat waardevol is. Dat doen we in de gezinnen en in de scholen, maar in de scholen leren we alleen nog maar economische doelen na te streven. Daar begint de (mis)vorming van de samenleving. Jammer dat Eerdmans dat soort onderwijs heeft genoten. Verspild geld, dus kunnen we hem daarvan de rekening we toesturen.

Op zoek naar alternatieven bestudeerde ik de geschiedenis van het kapitalisme. Het bestaat al heel lang en heeft ons veel goeds gebracht in de vorm van welvaart. In de jaren 80 van de vorige eeuw liet dit systeem onder invloed van het liberalisme een versnelling zien in zijn ontwikkeling. Exponenten waren vooral Ronald Reagan en Margaret Thatcher, die de vrije markt en privatisering verheerlijkten en dit zagen als oplossend middel voor stagnerend consumentisme en welvaart. Zij hadden geen oog voor sociale gevolgen en voor duurzame waarden als solidariteit en burgerzin. Woorden als armoede, verzorgingsstaat werden uit het woordenboek geschrapt. Er kwamen nieuwe woorden voor terug, zoals: competitie, maakbare wereld en participatie.

Een aantal citaten uit: Vlucht uit Kamp 14 tonen waar deze visie toe kan leiden.

'Zuid-Koreanen hebben de grootste moeite zich in te passen in hun eigen door succes geobsedeerde, statusbewuste en opleidingsgerichte cultuur'.

'Zuid- Koreanen werken harder, slapen minder en plegen vaker zelfmoord dan burgers van welk ontwikkeld land ook'.

'De Zuid-Koreaanse maatschappij is meedogenloos en de concurrentie moordend'.

'Koreanen bekijken elkaar met een vernietigend kritische blik. Gevoel voor eigenwaarde blijkt nauw samen te hangen met het al of niet toegelaten worden tot een aantal zeer selectieve universiteiten en tot hoogbetaalde banen bij concerns als Samsung, Hyundai en LG'.

'De druk om op school goed te presteren begint al in groep 4 en in groep 7 is presteren nog het enige wat voor leerlingen telt'.

'Vier van de vijf leerlingen volgen zowel op de lagere als op de middelbare school stoomcursussen'.

'Economen in het buitenland omschrijven Zuid-Korea als het meest indrukwekkende voorbeeld van wat een vrije markt, een democratische regering en hard werken kunnen doen om een achtergebleven, klein agrarisch gebied te veranderen in een economische macht van wereldformaat. Maar de prijs in menselijk leed die voor deze welvaart betaald moet worden, is eveneens verbijsterend hoog. In 2008 was het percentage zelfmoorden tweeëneenhalf keer hoger dan in de VS en hoger dan in Japan, waar zelfmoord diep verankerd ligt in de cultuur'.

'De stress van ambitie, welvaart, ontwrichting van het gezinsleven en eenzaamheid'.

Gelukkig is het bij ons nog niet zo ver en krijgt het duurzaamheidsdenken, waarin de mens weer centraal staat, steeds meer ingang en invloed. Gelukkig zijn er mensen, die hun stem in deze laten horen en zo meewerken aan verandering. Zij geven niet op om tegen de stroom in te roeien. Waren zij er niet dan daagt het Koreaans scenario.

Bij een gezellig samenzijn ter gelegenheid van een verjaardag werd ik betrokken bij een gesprek. Er werd gesteld dat mensen in de zorg steeds minder tijd hebben voor de cliënten. Ik gaf aan, dat het opvallend is, dat de ene instelling beter functioneert dan de andere en dit met evenveel personeel. Een medestander bracht in, dat dat te maken heeft met visie. Een visie en zeker een alternatieve, nieuwe, originele visie ontwikkelt zich als er gebruik gemaakt wordt van de creativiteit van het menselijk brein. In onze huidige vereconomiseerde samenleving wordt, anders dan we denken, anders en origineel denken niet aangemoedigd, alleen als het economisch nut heeft en ondernemersschap stimuleert. Het morrelt aan de grondvesten van het systeem. Het is beter dat mensen uitvoeren wat hen wordt opgedragen. En mensen volgen graag, omdat zij het onzekere van het nieuwe willen vermijden. Ze hebben zich zelfs de taal van het systeem eigen gemaakt met woorden als: productie, target, rendement. De grootste gemene deler is gaan geloven wat hen wordt voorgekauwd. Als beheerssysteem is er een bureaucratie opgebouwd, die inmiddels zo verfijnd is, dat handelen na beheren komt. Een klein voorbeeld: Ik maak gebruik van een uitkering. Om bij te scholen vroeg ik bij de uitkeringsinstantie een scholingsvoucher aan. Ik voldeed aan alle normen op één na. Het verzoek moest ingediend worden uiterlijk 14 dagen na het begin van de opleiding. Mijn verzoek werd 19 dagen na het begin ingediend, dus afgewezen. Ik kon me nog tot de klachtencommissie wenden. Ik heb dat niet gedaan. De hele procedure had inmiddels al een half jaar geduurd en het ging over een bedrag van €150. Onze hoop is gevestigd op mensen met durf, die zich laten beschimpen en vertrappen, maar die vasthouden aan de visie, dat er iets moet veranderen.

Er is een tijd geweest, dat je niet werkte als je erbij wilde horen. Tenminste als we de huidige definitie van werken gebruiken. Hoogstens liet je voor je werken. Werken was voor het klootjesvolk. De laatste eeuw hebben we van werken een deugd gemaakt, waaraan we identiteit en status ontlenen. Het kapitalisme en het neo-liberalisme houden ons voor, dat werken het nodige geld oplevert om in onze behoeften te kunnen voorzien en daarmee leidt tot geluk. Tegelijk wordt gesuggereerd, dat veel en hard werken veel geld oplevert en daarmee onze maakbare wereld werkelijkheid kan doen worden. Als ik om me heen kijk, dan zie ik de onjuistheid van deze stelling. Veel van wat vergaard is, is betaald met 'oud' geld of is het gevolg van aangeboren talenten als ondernemerszin en creativiteit. Onderzoeken hebben uitgewezen, dat dubbeltjes meestal geen kwartjes worden. Het systeem houdt een heerlijke worst voor en nodigt uit tot noeste en slaafse arbeid. Sporadisch zijn er bedrijven, die zich verzetten en mens en geluk als waarden stellen boven geld. Ook individuen proberen een nieuwe weg te bewandelen. Gerhard Hormann is zo iemand, die voor zichzelf een andere weg is ingeslagen. Noodgedwongen heeft hij zijn werk ingeleverd en ook zijn luxe levensstandaard om er levenskwaliteit voor terug te krijgen. Hij verzamelt alleen nog maar geld voor zijn basisbehoeften. Voor mensen, die deze weg ook willen bewandelen is het zaak te realiseren, dat je ook je status opgeeft. Verder is wel heel erg belangrijk vantevoren vast te stellen wat je basisbehoeften zijn. Hier zitten grote verschillen. Voor de één zijn eten, drinken en een eenvoudig onderkomen basisbehoeften, voor de ander zijn vakanties, een uitgebreid mobiele telefoonabonnement, een woning met de nodige luxe onontbeerlijk. Hoe dan ook verdient een andere benadering van arbeid een kans, omdat er een toekomst voor ons ligt, waarin er niet voor iedereen meer werk zal zijn en omdat de mens een keuze zal moeten maken tussen leven om te werken of werken om te leven. Dat geldt voor de rijke, westerse mens, want het grootste gedeelte van de mensheid heeft deze keuzevrijheid niet, omdat er dagelijks gebuffeld moet worden om de meest basale levensbehoeften bij elkaar te verzamelen. Jammer dat zo weinig rijke westerlingen ervoor kiezen om hun leven anders in te richten en zich gedragen als slaven van de consumptiemaatschappij.